Zeg, is deze muurschildering wat of mag het weg?
Verslag van de lezing door Yteke Spoelstra voor het kleurhistorisch platform over Muurschilderingen op 11 oktober 2018.
De opmerking ‘Zeg, is deze wandschildering iets of mag het weg?’ werd aan kunsthistoricus Yteke Spoelstra gesteld over de wandschildering van Frieda Hunziker uit 1963 in de Goeman Borgesiusschool, Aalbersestraat 35, Amsterdam West.
De casus illustreert duidelijk de huidige situatie van de naoorlogse monumentale kunst en het werk dat Yteke Spoelstra voor de gemeenten Leiden en Amsterdam heeft verricht. Dankzij haar werk heeft Leiden 50 en Amsterdam 220 monumentale kunstwerken uit de periode 1945-1975 geselecteerd.
Onder ‘Monumentale kunst’ worden wandkunstwerken verstaan, die uitgevoerd kunnen zijn in verschillende technieken: wandschilderingen, bouwbeelden, sgraffito, glasappliqué, glas-in-lood, natuursteenmozaïek, tegeltableau, baksteenreliëf, baksteenmozaïek, ceramische reliëf, intarsia, glasmozaïek, glas-in-ijzer, vermurail [1], glas-in-beton en betonreliëf.
De wandkunstwerken vallen binnen een kader, wandkunst is gebonden kunst. Dat betekent dat de kunstenaar te maken had met de functie van het gebouw, de eisen van de architect en de eisen van de opdrachtgever. Met andere woorden: een monumentaal kunstenaar kan niet zonder de architect!
Het doel van deze kunst kon variëren : de kunst in openbare gebouwen had veelal een groter bereik dan in musea; het kon daardoor een positief effect op bevolking hebben. Behalve het verfraaien van het gebouw kon het ‘explicateur’ van de functie van het gebouw zijn, een projectie van de samenleving geven of als status symbool fingeren. Ook kon het de gebondenheid met elkaar uitdrukken.
Het was veelal een figuratieve, dus voor iedereen begrijpelijke kunst.
Kwaliteit
De kwaliteit van de kunstwerken werd gewaarborgd door vakmanschap. Dat vakmanschap bestaat uit kunstenaars opgeleid aan de Rijksacademie in Amsterdam waar prof. Campendonk de specialistatie Monumentale Kunst onderwees. En daarnaast werden opdrachten aan kunstenaars verstrekt via Adviescommissies (waarin o.a. Willem Sandberg zitting had) en vanaf 1952 was er de VbMK (Vereniging van beoefenaars van Monumentale Kunsten), die ballotage verrichtte.
Inventariseren
Het inventariseren van de wandkunst is een burgerinitiatief. In Leiden gebeurt dat door de Historische Vereniging Oud Leiden en in landelijk door een werkgroep van Erfgoedvereniging Bond Heemschut. Norman Vervat speelt daarin een belangrijke rol. Ook via de site: www.helpwandkunstopsporen.nl kan iedereen de wandkunst op de kaart zetten.
Waarderen
Het waarderen van architectuur gebonden kunst is mogelijk met de ‘Leidraad voor het waarderen van Monumentale wandkunst’ dat in 2007 is opgesteld tijdens een expertmeeting met het ICN (nu RCE), Rijksbouwmeesters, de RKD en Stroom Den Haag, en Monumentenzorg Amsterdam (BMA) en – Rotterdam (dS+V).
De Leidraad kent drie gebieden:
- Kunsthistorische waarde
- Zeldzaamheidswaarde/IJkwaarde en Conditie
- Architectuurhistorische waarde
- Ensemblewaarde
- Cultuurhistorische waarde
- Presentatiewaarde
Amsterdam heeft bij de inventarisatie elk van deze drie waardes verder onderverdeeld; in de waarderingen: 1. Top of 2. Belangrijk of 3. Waardevol. Yteke gebruikte deze onderverdeling bij haar presentatie aan de commissie met onafhankelijke deskundigen, zij presenteerde haar onderzoek door middel van drie dia presentaties: 1. Top, 2. Belangrijk en 3. Waardevol. Hoe dat in zijn werk ging, toont het voorbeeld van de waardestelling door Yteke Spoelstra voor de Gemeente Amsterdam van de Wandschildering van Frieda Hunziker uit 1963 (zie afb).
1. Kunsthistorische waarde
De kunstenares Frieda Hunziker
- één van de belangrijkste abstract-expressionistische Nederlandse kunstenaars
- nationaal bekend
- zeven solo tentoonstellingen in musea, waaronder het Cobra Museum (in 2000)
- 35 groepstentoonstellingen waaronder 20 in het buitenland
- drie boeken
- medeoprichtster en secretaris van Vrij Beelden 1947-1955 -één van de weinige vrouwen in de kunst, deelname aan zeven exposities over vrouwen in de kunst
- lid LIGA Nieuw Beelden sinds 1955
Kwaliteit
- Wandschildering van hoge kwaliteit
- Expressionisme met half-figuratieve en half-abstracte vormen
- Sterke compositie, sterke beweging en eenvoud in kleur
- Verenigt de artistieke kwaliteiten uit 2 stijlperiodes (1953+1962)
- Romantische Concretie (Van Burkom)
Zeldzaamheidswaarde
- Laatst overgebleven wandschildering van Hunziker
Hunzikers wandschildering in Albert Plesman ULO, Marius Bauerstraat is verdwenen door sloop van school. Delen waren al gesloopt door verbouwingen.
Conditie
Het bepalen van de conditie kan door oude foto’s te vergelijken met de huidige situatie, overeenkomstig met het spelletje ‘zoek de verschillen’.
- Conditie is matig tot slecht. De onderste helft is overgeschilderd. Slecht gerestaureerd.
- Ontwerp is na verbouwing school ondeskundig ‘creatief’ aangevuld op de plekken waar oorspronkelijk vijf van de zes deuren zaten. Deur in midden is later toegevoegd
2. Architectuurhistorische waarde
- Jan Leupen en Cornelis van der Wilk, architecten Publieke Werken
- H-school (serie) met doorzonlokalen (1954)
- licht, lucht en ruimte school
- ontwerp met openluchtklas
- wandschildering is beeldbepalend in de gang
- school is helaas verbouwd, de openluchtklas is overdekt, vijf gangdeuren verdwenen en één gangdeur is toegevoegd
Ensemblewaarde
- Bakstenen en voegen zichtbaar in wandschildering. Ze vormen belangrijk onderdeel van ondergrond
- Baksteenondergrond en wandschildering vormen synthese van architectuur en beeldende kunst
- Gang is als een expressionistisch landschap, vgl Karel Appelbar in Stedelijk Museum
- In archief ook twee –onuitgevoerde- ontwerpen gevonden voor korte zijmuren in de gang
3. Cultuurhistorische waarde
- Wandschilderingen in scholen Amsterdam (basisscholen, middelbare scholen en vakscholen)
- Met als doel: scholieren al vroeg met kunst kennis laten maken. De meeste jongeren komen niet of weinig in musea
Voorbeelden voor 1955:
- Jeroen Voskuyl , Galileïplantsoen 39, 1947 Basisschool
- Elga Eymer, Javaplantsoen 17, 1948, Basisschool
- Anton Rovers, Javaplantsoen 17, 1948, Basisschool
- Hans van Norden, Meerhuizenplein 4, 1952, Basisschool
Voorbeelden in 1955 – 1960:
- Georg Ruijter, Lekstraat 37, 1956, Basisschool
- Kreel Daamen, Louis Naarstigstraat 1, 1956, Kleuterschool
- Albert Muis, Peter van Anrooystraat 8, 1957, Lyceum
- Cor Dik, Wibautstraat 220, 1956, Vakschool
Voorbeelden in 1960 – 1965:
Wat opvalt is dat de grote abstract-expressionistische wandschildering van Hunzinger in 1963 in een basisschool wel is avantgardistisch. Want abstracte kunst beantwoordde namelijk niet aan eis begrijpelijk te zijn. Maar Amsterdam heeft voortrekkersrol in geven van kunstopdrachten aan abstract en abstract-expressionistisch werkende kunstenaars in schoolgebouwen.
- Caveto, Erik de Roodestraat 18, 1960, MAVO
- Hans Wiesman Pandorinastraat 7a, 1960, Basisschool
- Aart Roos , Timorplein 21, 1962, Technische school
- Frieda Hunziker, Goeman Borgesiusschool, 1963, Basisschool
Voorbeelden in 1965 – 1970:
- Joop Sjollema , Gerrit van der Veenstraat 99, 1968, Middelbare school
- Raymond Both, Mariendaal 11, 1967, Basisschool
- Ans Wortel, Plejadenplein 40 , 1967, Basisschool
Huidige situatie oktober 2018
De wandschildering en de school
De Goeman Borgesius school is helaas gesloopt. De wandschildering is nauwkeurig opgemeten en een replica krijgt een plek in het nieuwe schoolgebouw. Het werk gaat over een paar weken beginnen. Stadsdeel West en de architect hebben daarvoor de baksteenmuur zo goed mogelijk nagemaakt. Er is een muur gecreëerd inclusief de zes deuren met bovenlichten.
Het spreekt voor zich dat een origineel te verkiezen is boven de replica. Een replica kan in een enkel geval – zoals hier – als oplossing dienen als de sloop onafwendbaar is. Dat moet per geval onderzocht worden. Met deze oplossing blijft het gedachtengoed van de wandschildering uit 1963 wein de Goeman Borgesiusschool.
Beleid van de gemeente Amsterdam
Voorkomen is beter dan genezen !
De Gemeente Amsterdam nam maatregelen en maakte een Verordening op Onderwijshuisvesting Gemeente Amsterdam:
- Schoolbesturen dienen zich te gedragen als goed eigenaar van hun kunstwerk.
- Dus beschermen, verzorgen, etc.
- Bij renovatie moet het kunstwerk terugkomen.
- Bij sloop moet het kunstwerk gered worden en een goede plek in de nieuwe school krijgen.
Dit zal de werken moeten beschermen en de mensen bewust maken.
[1] Vermurail is een techniek waarbij een grisaille schildering gemaakt wordt op de rugzijde van stukjes opaline glas, soms met een achtergrond van zilvernitraat (goudkleur).
Geef een reactie