Materiaalgebruik in een ‘Ajami kamer uit Damascus: een spel van mat en glans

De Syrische ‘Ajami is kleurrijk en schitterend, zo blijkt na het reinigen van oppervlakte vuil en het wegnemen van verdonkerd vernis.

 
Verslag van de presentatie door Jessica Hensel (RestauLab) op het Kleurhistorisch Platform ‘Licht en kleur, glans en mat’ van 13 oktober 2016.
 

reconstructies In de hal van de RCE tijdens het Kleurhistorisch Platform
De illustratieve verftesten die waren uitgestald in de hal van het RCE gebouw toonde het al: in ‘Ajami interieurs uit Syrië zijn materialen gebruikt om specifieke lichtreflecties te creëren

 
De Damascuskamer in Dresden (Museum für Völkerkunde)  is een goed voorbeeld van een ‘Ajami interieur. Daarbij spelen het ontwerp, het snijwerk met reliëf, de combinatie van materialen, de gekozen pigmenten en bindmiddelen een grote rol. Jessica Hensel brengt met haar het oude Syrische ambacht tot leven. Ze laat zien dat er bewust glans- en kleurfenomenen zijn beoogt en gaat in op de technieken en materialen die daarbij zijn gebruikt. Dit keer een positief verhaal over Syrië, waar Europa al eeuwen haar cultuur mee deelt.
 
Kamer uit een courtyard house in Damascus
 
Damascus was een van de rijkste handelssteden uit de streek. Mensen met alle geloofsovertuigingen woonden bij elkaar. Kenmerkend zijn de “courtyard houses”, waar gasten werden ontvangen en het dagelijkse leven zich afspeelde. Jessica Hensel werkte mee in Dresden aan een vertrek uit een courtyard house: de Damascuskamer uit 1818. Dit was mogelijk binnen een samenwerking tussen de Universiteit van Amsterdam, het Museum für Völkenkunde en de RCE.
 
De kamer is in 1899 in Damascus gekocht voor een verzamelaar. Vooraf aan het vervoer naar Duitsland kregen alle onderdelen een lijm- en vernislaag. De kamer verdween na aankomst meteen op zolder en daarna in het depot van het Völkerkundemuseum (hetgeen de redding was). In 1997 werd de kamer herontdekt en begon er een onderzoek naar. Sinds 2014 is de kamer volledig in restauratie o.l.v. Anke Scharrahs.
 
De kamer bestaat uit 113 onderdelen, waaronder twee vensters. De kamer heeft rondom lage banken en vloerkleden. De witte pleisterlaag op de wand, die rond de hele kamer loopt, is aangebracht om het plafond uit te laten komen als zwevend tapijt.
 
Op het scherm zien we de plattegrond van een courtyard house en van andere ‘Ajami kamers in Damascus, in het Iwan Azem paleis, Bait Lisbona, Bait Nizam en  Bayt al-Hawraniya.
 
‘Ajami zichtbaar maken
 
‘Ajami is een om houten panelen te decoreren en is vergelijkbaar met de zogenaamde pastiglia techiek waarbij het oppervlak met reliëf, bladmetaal en wordt gedecoreerd. Het effect is kleurrijk en schitterend.
 
De meeste ‘Ajami kamers zijn in de loop van de tijd donker en glanzend gevernist. Het doel van deze restauratie is om de oorspronkelijke glanzende en kleurrijke uitmonstering aan het licht te brengen door de leesbaarheid er van te verbeteren en dit te behouden voor de toekomst.
 

Plafondplank van links naar rechts: voor , tijdens (gereinigd) en na conservering (minimaal geretoucheerd) © foto Jessica Hensel
Plafondplank van links naar rechts: voor , tijdens (gereinigd) en na conservering (minimaal geretoucheerd) © foto Jessica Hensel

 

De restauratiehandelingen bestaan voornamelijk uit het reinigen van het oppervlaktevuil en uit het wegnemen van het later aangebrachte vernis. Daar waar verfverlies plaatsvond wordt de verflaag hersteld.

 

Wat zie je? Wat is het?
 
Het onderzoek van Jessica Hensel richtte zich op wat je nu precies ziet na het reinigen; wat is het verschil tussen de oorspronkelijk en de huidige staat?
 
Het blijkt dat de verschillende verflagen anders reageren op bepaalde oplosmiddelen. Pigment en bindmiddel werd onderzocht. Ook werd onderzocht wat er precies werd verwijderd. Luc Megens (RCE) onderzocht de pigmenten.  Henk van Keulen (RCE) onderzocht de bindmiddelen.
 
Het resultaat was bijzonder verrassend: er zijn verschillende bindmiddelen gebruikt voor verschillende pigmenten. Waardoor de glans per gebruikte kleur verschilt. Het rood heeft een zijdeglans terwijl het blauw mat is. Er is sprake van verschillende soorten bladmetaal. Zo is er koperfolie gebruikt op de in ‘Ajami aangebrachte bolletjes, en op de rand is tinfolie aangetroffen.
 
De glansgraden zijn gemeten voor, tijdens en na restauratie. De metaallagen, spiegels en glacislagen hadden een hoge glans. Er blijkt heel bewust een mat-glans spel te zijn gecreëerd.
 
Ook de matte verflagen zijn geen egale saaie verflagen. Jessica Hensel maakte reconstructies met in verschillende bindmiddelen en ook met orpiment, zoals dierlijke lijm. De pigmentkorrels reflecteren het licht in een matte verflaag. Smalt heeft specifieke door het voor het pigment gebruikte glas. Het is in de kamer in een matte medium toegepast. Jessica Hensel toont een filmpje waarin het glans-licht-spel wordt verduidelijkt. Orpiment heeft een gelaagde micra-structuur, met een parelachtige glans, ze geven een sprankelende glans. De mate van glans wordt  beïnvloed door de korrelgrootte. Orpiment is een toxisch pigment. Hensel heeft geprobeerd dit geel na te maken met niet toxische materialen. Het lukt dan echter niet om dezelfde fonkeling te creëren.
 
Niet alleen ieder pigment heeft een verschillend bindmiddel. Orpiment is ook op verschillende manieren ingezet door dikke naast dunne verflagen van orpimenthoudende verf aan te brengen. De dunne lagen lijken dan meer op een glinsterend gepigmenteerd vernis. Daarnaast is het ook gebruikt op een derde manier, als een dekkend hoog licht.  Een vierde gebruik van orpiment is in combinatie met een ander pigment. Bijvoorbeeld orpiment met organisch blauw om groen te krijgen.
 
De restauratie loopt tot augustus 2017 en twee wandvlakken staan al opgesteld in het museum. De volgende stap bestaat uit het aanbrengen van de belichting. Het idee daarvoor is kunstmatig daglicht. Uiteindelijk zal de kamer in zijn geheel in opstelling staan, inclusief de banken. Het totaal ontwerp met reliëf (snijwerk, pastigla) en kleur en glans was en is bedoeld om in het dagelijks leven van te genieten. Klik hier voor een link naar de webpagina over de kamer in het Museum für Völkerkunde.en hier is nog een andere link.
 
Vragen na afloop
 
V: Nu het vernis is verwijderd is het na restauratie nodig om het opnieuw te beschermen?
A: Nee dat is niet nodig, het was oorspronkelijk ongevernist. Daarnaast zou, als je overal vernis zou aanbrengen de glans overal gelijk zijn  en dat zou het beoogde effect teniet doen.
 
V: Klopt het dat in Syrië het licht feller is dan in Duitsland?
A: Ja, ze daar worden voor de museumopstelling verschillende testen doen.
 
V: Hoe wordt het pigment gemaakt?
A: Jessica Hensel belooft om hierop terug te komen: Hier is  een link naar uitleg over smalt op dé website over de chemische samenstelling van pigmenten, hoe ze worden gemaakt en hun toepassing.
 
V: Is die gele verfstof specifiek voor Syrië e.o.?
A: Ja, maar ook in Nederland is orpiment veelvuldig gebruikt op 16e en 17e eeuwse plafonds, en later vervangen door cadmiumpigmenten. [Ook over orpiment – en cadmiumpigmenten geeft de website ‘Pigments throught the ages’ meer informatie]
 
In de pauze kijken we met nieuwe inzichten nog een keer naar de door Jessica Hensel uitgevoerde testen en reconstructies die zijn uitgestald in de hal.
 

Reconstructie 1:1 zonder orpiment © Jessica Hensel
Reconstructie 1:1 zonder orpiment © Jessica Hensel

 
Meer lezen? Anke Scharraks publiceerde een over dit type kamers: Damascene ʿajami Rooms: Forgotten Jewels of Interior Design.
 
Nog een filmpje kijken? Gabriela Purri R. Gomes maakte een documentaire voor haar Senior Project aan de American University in Dubai: From Dresden to Damascus | Documentary
 
<< Terug naar het programma overzicht van het Kleurhistorisch Platform Licht en kleur, glans en mat.
 

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *