De Collectie Hafkenscheid. Het vroeg negentiende-eeuwse ‘stalenboek’ van een Amsterdamse handelaar in schilder- en verfmaterialen

door I. Pey* n.a.v. de gelijknamige lezing op 9 februari 2012 tijdens het Kleurhistorisch over Historische Pigmenten. Klik hier voor het volledige programma.
 
ineke pey hafkenscheid advertentieMichiel Hafkenscheid (1772-1846) was sinds 1806 compagnon van de in de achttiende eeuw opgerichte firma Tollens en Usselino, Amsterdamse winkel in ‘Fijne Verfwaren, Penceelen en Kwasten’. Toen hij in 1824 de zaak overnam maakte hij er een groothandel van, breidde het leveringspakket sterk uit en legde de nadruk op ‘Verfwaren, Terpentijn en Gommen’. Al vanaf het begin van de negentiende eeuw waren er monsters van alle leverbare (droge) producten verzameld in vijftien lades van een ladekastje.
 
ineke pey hafkenscheid kastjeDit kastje wordt de Collectie genoemd; het vormde een ‘stalenboek’ dat tot Hafkenscheids dood werd bijgehouden. Van de inhoud bestaat per lade een inventarislijst, soms voorzien van historisch belangrijke annotaties als prijzen, kwaliteit en herkomst. De producten kwamen uit vrijwel alle delen van de wereld.
 
Een substantieel deel van de Collectie bestaat uit anorganische en organische pigmenten, die aan grootverbruikers en winkels in schildermaterialen werden verkocht. Ze waren bedoeld voor huis-, kunst- en decoratieschilders. De collectie omvat bovendien materialen voor textielververijen en -drukkerijen, de chemische industrie en apothekers.
De pigmenten en inerte hulpmiddelen in de Collectie hebben zowel oude als nieuwe namen. De nomenclatuur vormde daarom een belangrijk aspect van het onderzoek. Behalve een kunsthistorisch onderzoek was een natuurwetenschappelijke analyse van de pigmenten onontbeerlijk om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Waaronder: welke stoffen gaan schuil achter de oude en nieuwe pigmentnamen van de inventarislijst? Zijn de namen consequent gebruikt, bijvoorbeeld: bestaan alle Koningsblauw genoemde monsters uit smalt? Zijn de pigmenten (alleen) traditioneel of ging Hafkenscheid met zijn tijd mee, en bevinden de nieuwste chemische ontdekkingen op dit gebied zich in de collectie? Voor welke toepassingen c.q. clientèle waren de materialen bedoeld?
 
De Collectie kan worden gezien als een voor Nederland uitzonderlijke verzameling van schildermaterialen uit een periode waarin de chemie sterk in opkomst was. Ze vormt een niet geringe bijdrage aan, en in sommige gevallen een bevestiging van, onze kennis van vroeg negentiende-eeuwse pigmenten en de nomenclatuur hiervan.
 
Lees hier een informatief artikel over de t.g.v. de permanente bruikleen aan het kastje door het Teylers Museum in 1995.
 
*Over de spreker:
Ineke Pey is kunsthistorica en chemisch analiste. Na haar studie Kunstgeschiedenis en Archeologie aan de Radboud Universiteit van Nijmegen werkte zij als vrijwilliger op het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel en op het (voormalige) Centraal Laboratorium in Amsterdam. Na haar promotie werkte zij onder meer bij het Nederlands Architectuurinstituut en de Vrije Universiteit.
 

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *